Noreena Hertz, tijdelijk thuis op de Belle van Zuylen-leerstoel
Noreena Hertz, tijdelijk thuis op de Belle van Zuylen-leerstoelVijf jaar geleden was ze al de ongekroonde koningin van de anti-globalisten. Maar haar ideeën worden nu ook gehoord door multinationals en politici. De Britse Noreena Hertz (37) bekleedt deze maanden de Utrechtse Belle van Zuylen-leerstoel. De hoogleraar koos voor Utrecht omdat economische fenomenen hier ook bekeken worden vanuit recht, politiek, geschiedenis en geografie. "Dat trok mij enorm aan."
Xander Bronkhorst
"Mijn god, ze gooien me weer eens voor de leeuwen." Een dag na het interview met het Ublad wordt Noreena Hertz verwacht als spreker op een conferentie van kopstukken van grote ondernemingen in het Zwitserse St. Gallen. Met de ogen gespeeld wijd open, leest zij hardop het juist binnengekomen sms-bericht waarin de organisatoren laten weten dat de deelnemers 'erg nieuwsgierig' zijn naar haar.
Sinds het verschijnen van haar succesvolle boek 'The Silent Takeover', vier jaar geleden, waarin ze de uitverkoop van de politiek aan de multinationale ondernemingen beschreef, is de Britse econome gedoemd een tegengeluid te laten horen in de wereld van de heren in krijtstreep. Ze reist de wereld af voor ontmoetingen met mannen die ertoe doen in het internationale bedrijfsleven en de internationale politiek. Zo werd ze gevraagd te spreken tijdens het World Economic Forum waar de belangrijkste industriëlen van de wereld elkaar ontmoetten en is ze nog steeds één van de belangrijke gesprekspartners van premier Blair als het gaat om zijn Afrika-beleid.
Naast de boodschap is het ook de 37-jarige hoogleraar zelf die opzien baart in een omgeving van vooraanstaande bestuursvoorzitters en politieke kopstukken. Een vrouw en zeker een vrouw behept met de 'girlishness' van Hertz, is daar immers geen alledaagse verschijning. Zelf zegt de in Cambridge gevestigde academica daarover. "Natuurlijk is het jammer dat niet meer vrouwelijke economen zich laten gelden in die kringen. Daarmee doen we onszelf tekort. Maar ik ben gewend om me in een mannenwereld te bewegen. Vanaf mijn veertiende zat ik op een boys-school met 600 jongens en 60 meisjes. Het verschil is nu natuurlijk wel dat de mannen met wie ik te maken heb allemaal twintig jaar ouder zijn dan ik. Ik geef toe dat ik na zo'n vergadering vaak snel even met een vriendin bel."
Met de benoeming van Hertz op de Belle van Zuylen-leerstoel heeft de Universiteit Utrecht en de Utrecht School of Economics een publieke grootheid te pakken. Dat is natuurlijk goed voor de Utrechtse naamsbekendheid. Wanneer Hertz bijvoorbeeld, zoals recentelijk, in één van de vooraanstaande Britse of Amerikaanse kranten ageert tegen de benoeming van Paul Wolfowitz als nieuwe voorman van de Wereldbank staat er dus mooi 'Utrecht' onder het artikel. Belangrijker is echter dat de open wetenschappelijke blik van Hertz de multi-disciplinaire aanpak van de Utrechtse economen weerspiegelt. Hertz daarover: "Je kunt geen economische fenomenen onderzoeken zonder ook te kijken naar recht, politiek, geschiedenis, geografie. Dat lijkt voor de hand te liggen, maar het instituut hier in Utrecht is misschien het enige in Europa dat het op die manier doet. Dat trok mij enorm aan."
Maar wat Hertz pas echt "cool" vindt is dat de leerstoel naar een vrouw is genoemd en dan nog wel naar een vrouw die zich al eeuwen geleden politiek durfde uit te spreken. "Helaas heb ik het werk van Belle van Zuylen niet gelezen, dat is allemaal in het Frans en daar zou ik echt eens de tijd voor moeten nemen. Maar na wat ik mij hier heb laten vertellen over haar, had ik echt het gevoel dat deze leerstoel bij mij paste."
De achterstelling van vrouwen, een gevoelig punt voor Isabelle van Zuylen, is een belangrijk onderzoeksthema van Hertz gedurende de drie maanden dat ze de leerstoel bekleedt. In haar inaugurele rede op 15 juni in het Academiegebouw zullen gender-onderwerpen dan ook centraal staan.
Hoewel Hertz afkomstig is uit een artistiek feministisch gezin is de aandacht voor de gender-problematiek in haar wetenschappelijke werkmerkwaardig genoeg van vrij recente aard. "Door mijn afkomst heb ik het nooit echt kunnen negeren. Maar het waren vooral de zaken die ik boven tafel kreeg tijdens mijn onderzoeken naar multinationals, armoede en schuldenproblematiek die er voor zorgden dat ik er niet langer onderuit kon me er ook eens wetenschappelijk in te verdiepen. Er liggen bijvoorbeeld duidelijke verbanden tussen ongeletterdheid van vrouwen en economische ontwikkeling, tussen ongelijkheid en economische prestaties."
In NRC-Handelsblad zou Hertz enkele dagen na het interview oproepen tot een herwaardering van het feminisme. Vrouwen moeten het lot in eigen handen nemen, willen ze noodzakelijke zaken als positieve discriminatie op de werkvloer, quota voor vrouwelijke politici, betere kinderopvang- en moederschapsvoorzieningen, en betere salarissen voor elkaar krijgen. Of willen vrouwen tegenwoordig zijn zoals Paris Hilton, vraagt ze zich af.
Is ze nu een wetenschapper of een activist? Dat is een vraag die Noreena Hertz waarschijnlijk vaak te beantwoorden krijgt. Zelf vindt ze het geen interessante discussie. "Mijn activisme rust op de schouders van goed onderzoek. Ik zou het niet over mijn hart kunnen krijgen níet te proberen dingen te veranderen. Alles waar ik naar kijk, laat zien hoe verschrikkelijk de situatie voor heel veel mensen in de wereld is. Als ik mij niet zou laten gelden op politiek niveau, zou dat naar mijn gevoel 'a job half done' zijn. Ik heb nu niet bepaald het idee dat mijn wetenschappelijke carrière daaronder lijdt, integendeel."
Toch spreekt het allerminst vanzelf dat Hertz zich nu opwerpt als politiek activiste. Evengoed had de Britse die op 19-jarige leeftijd al een universitaire graad in de economie en de filosofie op zak had aan 'de andere kant' kunnen staan. Ze volgde immers een MBA-opleiding aan Wharton, één van de beste business-schools in de wereld. Wharton leidt studenten doorgaans op voor hoge posten in het bedrijfsleven. Vervolgens ging Hertz als vroege twintiger voor de Wereldbank aan de slag in Sint-Petersburg om de privatisering van de economie aldaar te begeleiden.
Maar daar in Rusland kwam uiteindelijk de schok. "Ik kwam er achter dat een Russische fabriek meer was dan een fabriek alleen. Die fabriek zorgde ook voor scholing, voor gezondheidszorg, voor kinderopvang, ... voor een hele sociale infrastructuur. Ik besefte dat dat allemaal gevaar liep wanneer we die fabriek gingen privatiseren. Ik vertelde mijn bazen in Washington dat we dat niet mochten negeren. Zij hadden helaas de arrogante visie dat we die zaken aan de markt over moesten laten. We zien nu waartoe dat heeft geleid. Aan de ene kant zijn er puissant rijke Russen als Chelsea-eigenaar Roman Abramovic, aan de andere kant zijn miljoenen slechter af. Rusland heeft de hoogste zelfmoordcijfers van Europa en de laagste levensverwachting."
In haar tweede boek I.O.U. (I owe you) beschrijft Hertz haar ervaringen in Rusland met het harde beleid van het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank in het kader van de internationale schuldenproblematiek. Volgens haar is een groot deel van de schuldenlast die in veel ontwikkelingslanden voor armoede zorgt onwettig. De schulden zouden dus moeten worden geschrapt, temeer omdat de effecten van de schulden als een boemerang dreigen terug te komen naar de donorlanden. "Ik zeg niet dat alle arme mensen terroristen worden. Maar het is wel zo dat er extremistische groeperingen in het vacuüm springen dat ontstaat wanneer een land arm is en een regering niet in staat is om de basisvoorzieningen te leveren. In Afghanistan leggen dezelfde groepen die terroristen trainen, waterputten aan. In Pakistan zijn er nu 6000 scholen in handen van extreem-religieuze bewegingen omdat de regering geen goed onderwijs verzorgt." Ook ziektes en milieuvervuiling die hun oorsprong hebben in de arme landen bedreigen volgens Hertz nu de zogeheten ontwikkelde wereld.
Voor fatalisme ben je bij Hertz echter geheel aan het verkeerde adres. De hoopgevende signalen zijn volgens haar legio. "De schuldenproblematiek staat nu echt op de internationale agenda. Bij de laatste verkiezingen in het Verenigd Koninkrijk was het een belangrijk verkiezingsthema omdat burgers aangaven dat ze het belangrijk vonden. De Britse regering heeft nu toegezegd zich hard te maken voor kwijtschelding tijdens haar komende voorzitterschap van de Europese Unie en van de G8-top in juli in Edinburgh."
Hertz is er dus van overtuigd dat gewone burgers de macht hebben zaken op de politieke agenda te zetten. Zij is bijvoorbeeld opgetogen over de groeiende interesse bij het brede publiek voor de negatieve aspecten van het handelen van multinationals in de derde wereld. "De demonstranten boven op de barricaden, dat was 1999, dat was Seattle, Genua, Göthenborg, Praag. Nu leven we in een nieuw tijdperk waarin moeders naar etiketten kijken in de supermarkt, waarin tieners weten dat ze bepaalde merken niet moeten kopen omdat de producten niet op een ethische manier tot stand zijn gekomen."
Consumenten, maar ook niet-gouvernementele organisaties en actiegroepen kunnen multinationals dus dwingen hun handelen bij te stellen. Toch is het niet voldoende dat multinationals zichzelf vrijwillig beperkingen opleggen, zo meent de hoogleraar. Internationale wet- en regelgeving is van nog groter belang. "In onze landen zijn er allerlei regelingen op het gebied van kinderarbeid, arbeidstijden en vakbonden. Waarom daar niet? De conventie voor tabakspreventie die reclame van en sponsoring door de tabaksindustrie verbiedt, laat zien dat het wel degelijk mogelijk is multinationals bindende regels en bijbehorende sancties op te leggen als de gezondheid, het milieu of de mensenrechten worden geschaad."
Mensen die haar vanwege haar uitlatingen ervan betichten 'anti-bedrijfsleven', 'anti-vrije markt' of 'anti-globalisering' te zijn, worden door de tijdelijke Utrechtse hoogleraar bedient van repliek. "Die mensen hebben mijn boeken niet gelezen. Ik ben juist vóór globalisering, maar dan op een manier waarop de kosten en baten eerlijk zijn verdeeld. Onze welvaart mag niet ten koste gaan van het milieu of de mensenrechten elders. Ik ben vóór vrijhandel, maar dan zonder een systeem van onrechtvaardige handelsregels. In de Europese Unie wordt elke koe met 3,50 euro per dag gesubsidieerd, terwijl de derde wereld producten door dat soort subsidies niet kwijt kan."
Zelf definieert ze haar optreden veel liever positief. "Ik denk dat een betere wereld binnen handbereik is. Maar die betere wereld komt er alleen als we hem zelf willen. En ik ben optimistisch in de zin dat ik denk dat de meeste mensen uiteindelijk een meer rechtvaardige en een meer gelijkwaardige wereld willen hebben."
De ironie is, zo vindt Hertz, dat haar voorstellen helemaal niet gericht zijn tegen de multinationals, maar juist ook het belang van die ondernemingen dienen. Zo zijn internationale regels op het gebied van arbeidsomstandigheden en milieu voor goedwillende bedrijven bedrijfseconomisch van groot belang. "Een bedrijf als Nike steunt internationale wetgeving op dit gebied. Waarom? Nike was het mikpunt van activisten en leed grote imagoschade. Ze hebben enorme kosten moeten maken om de productiewijze ethischer te maken. Bij bindende internationale regels zouden alle bedrijven, ook de minder bekende, dezelfde kosten maken. Dat is wel zo eerlijk."
Dat grote ondernemingen haar nu steunen, dat verschillende regeringen haar complimenteerden met haar laatste boek en haar ideeën opnemen in hun strategie, dat consumenten zich steeds bewuster opstellen; de tekenen dat ze gehoord wordt zijn overduidelijk, stelt Noreena Hertz. "Ik trek daaruit de conclusie dat ik hard moet blijven werken zodat ik nog beter kan aantonen dat mijn gedachten kloppen. Ik wil graag dat zoveel mogelijk mensen weten dat de wereld voor heel veel mensen een onrechtvaardige plek is, maar ook dat we er iets aan kunnen doen als we echt willen."
Gasthoogleraar Global Political Economy Noreena Hertz oreert op woensdag 15 juni om 16.15 uur in het Academiegebouw. De titel van de oratie is: 'Globalisation: sharing the spoils or hoarding the gains'. Aanmelden is niet nodig.
Verschenen op 02-06-2005 in Ublad 27 (36).